ترمینولوژی و متدولوژی حدود در ادب فارسی

حدود جمع کلمه حد، مفهومی قرآنی است و در لغت معانی مختلفی دارد که عبارت است از حد و مرز، اندازه ‌و مقدار، کرانه، سمت و سوی، سامان، روش، آئین وآداب و رسوم. دراین مقاله ترمینولوژی واژه‌ی حدود از حیث الهی یاغیر الهی بودن بررسی شده است...

هوالحکیم

...در قرآن، مفهوم قرآنی واژه‌ی حدود در آیه‌ی 112 سوره‌ی توبه آمده است و خداوند در این آیه به مومنان بشارت می‌دهد و درباره‌ی صفات آنان چنین می‌فرماید که مومنان، توبه‌کنندگان، عبادت کاران، سپاس‌گویان، سیاحت‌کنندگان، رکوع‌کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی-کنندگان از منکر و حافظان حدود و مرزهای الهی هستند.
به استناد این آیه، حافظان حدود الهی کسانی هستند که حدود الهی را درک کرده و آن را حفظ می‌کنند وپایبند به آن هستند وحدود الهی را رعایت کرده و از عمق جان مطیع دستورات الهی هستند.
حال شایان ذکر است در بررسی که در این حوزه پیرامون ادب فارسی صورت گرفته است، ما با غفلتی جبران‌ناپذیر روبرو هستیم و قلّه‌های ادب فارسی چون حافظ، سعدی، مولوی، عطار، ضائب و سایرین از پرداختن به حدود، این واژه‌ی قرآنی غفلت کرده‌اند.

تعداد واژه حدود	عنوان آثار	نام شاعران
-	شاهنامه	ابوالقاسم فردوسی
5	مجموعه آثار	اقبال لاهوری
-	دیوان اشعار	بیدل دهلوی
-	دیوان اشعار	حافظ شیرازی
3	مجموعه آثار	سعدی شیرازی
1	مجموعه آثار	سنایی غزنوی
1	دیوان اشعار	صائب تبریزی
15	مجموعه آثار	عبدالرحمان جامی
1	مجموعه آثار	عطار نیشابوری
1	مثنوی معنوی	مولوی

• اقبال لاهوری- مجموعه آثار

حدود به معنی حد و حدود الهی و بایدها و نبایدهای دین
1-شکوه سنج سختی آئین مشو از حــدود مصطفی بیرون مرو

حدود به معنی حد و مرز محسوسات و ظواهر مادی
2-پا به زندان مظاهر بسته¬ئی از حدود حس برون ناجسته¬ئی

حدود به معنی حد و مرز و حصار مادیات دنیوی

3-می نگنجد آنکه گفت الله هو در حـــــدود این نظام چارسو

حدود به معنی حد و مرز اشراف آدمی بر هستی است و این نکته که از عدم به وجود آمده است.
4-خرده خرده غیب او گردد حضور نی حدود او را، نه مُلکش را ثغــور

حدود به معنی حد و مرز هستی

5-ای شناســای حـــدود کائنات درد کن دیـــدی زآثار حیــــات؟

• سعدی شیرازی- مجموعه آثار

حدود به معنی اندازه و مقدار

1-ای که در وصف نیاید کرَم اخلاقت ور بگویند وجوهش نتوان گفت و حدود


حدود به معنی سمت و سوی و جهت

2-در حدود ری یکی دیوانه بود سال و ماه کردی به کوه و دشت گشت


حدود به معنی حد و مرز جا و مکان

3-سپاهی که خوشدل نباشد ز شاه ندارد حــــــدود ولایـــــت نگاه



• سنایی غزنوی- مجموعه آثار

حدود به معنی رعایت ادب و آداب و رسوم

1-در کمال حدود و لطف و نواخت بکر ماندی و کس تو را نشناخت



• صائب تبریزی- دیوان اشعار

حدود به معنی حد و حدود الهی و شعائر و احکام دینی

1-به تلقین دولت در آغاز کار حــدود خدایی نمــود استـــوار



• عبدالرحمن جامی- مجموعه آثار

حدود به معنی حد و مرز مادیات و تعینات و تعلقات دنیوی

1-از حــــدود تعلقات برون وز قیود تعینــــات مصـــون


حدود به معنی حد و حدود الهی و رعایت احکام شرعی

2-چیست ادب، داد بندگی دادن بر حــــدود خدای ایستــادن


حدود به معنی حدود الهی و حدود سنّت¬های ثابت و تغییر ناپذیر خدا

3-در ادای حــــــدودِ بی تغییر از غلو دور بـــودن و تقصیـــر


حدود به معنی حد و مرز حدود الهی است که حق تعالی از مشابهت به چیزی یا کسی مبراست.

4-باشد از حیـــز و جهت بیرون وز حـــدود مشابهت بیرون


حدود به معنی سمت و سوی

5-به تمنای سیر و نیت گشت واعظی بر حدود غور گذشت


حدود به معنی حد و مرز حدود الهی است و خداوند ذات واحدی است که در جهات مختلف متجلی است.
6-دید یک ذات در حدود جهات متجلی شده به جمله صفات



حدود به معنی مقدار و اندازه

7-کهنه پیری که بر حدود دویست دور گردون نیافتش سر ایست


حدود به معنی حد و مرز

8-به محدود آورد روی از حدود فرو ریخت باران احسان و جود


حدود به معنی حد و مرز جا و مکان

9-سیّاح حدود این ولایت نظام عقود این حکایت


حدود به معنی حد و مرز مادیات

10-ناشده اقلیم دوام و ثبات تنگ بر ایشان ز حدود و جهات



حدود به معنی حد و مرز حدود الهی و سمت و سوی آسمانهاست که پیامبر (ص) در شب معراج پیمودند.

11-خیمه برون زد ز حدود و جهات پرده‌ی او شد تتق نور ذات


حدود به معنی حد و مرز نامردی

12-که گر هزار فضیلت رسد ز مردانش قدم برون ننهد از حدود نامردی



حدود به معنی حد و مرز دل

13-حدود منزل دل،‌ عشق و شوق و صدق و وفاست

پی نزول تو وقفش به چارحــد کردیـــــم


حدود به معنی آداب و رسوم

14-مبین نگشت از حدود و رسومش نه اجنـــاس عالی نــه انواع سافـــل


حدود به معنی حد و مرز خطا

15-چون حدود خطایش از خط خوش نــــافـــه¬آمیز و مشکبــــو دیــــدم


• عطارنیشابوری- مجموعه آثار

حدود به معنی حد و حدود الهی است که خدا وحدتی است در کثرت نفوس انسانی متجلی است.

1-به جز او منگر اندر عین وحــدت حــدود نفس را از دیـــد کثــــرت



• مولوی- مثنوی معنوی

حدود به معنی حد و مرز حدود الهی است و بیت تمثیلی است از اینکه مومنان با هم برادرند و شیران خدا هستند

1-کان دلیـــــر آخر مثال شیـر بود نیست مثل شیر در جمله حــدود